Cumhuriyet Tarihi'nde Hazırlanan İlk Anayasa: 1924 Anayasası

Mert AYHAN

İstanbul Aydın Üniversitesi Hukuk Fakültesi Öğrencisi

Anayasa Hukuku Departmanı

GİRİŞ:

Anayasa Hukuku Departmanı olarak öğrenciler ve anayasal faaliyetlere ilgi duyanlar için blog yazımızda Cumhuriyet tarihimizde hazırlanan ilk anayasa olan ve 36 yıl yürürlükte kalan 1924 Anayasası’nı anlatacağız. Keyifli okumalar diliyoruz.

1924 ANAYASASI NİÇİN DOĞDU, NE ZAMAN YÜRÜRLÜĞE GİRDİ VE ÖNEMLİ MADDELERİ:

1924 Anayasası, TBMM’nin 20 Nisan 1924 tarihinde kabul ettiği, Milli Mücadele’nin başarıyla sonuçlandığını gösteren, çağdaş Türkiye Cumhuriyeti tarihinde hazırlanan ilk anayasadır. Bu anayasa Kurtuluş Savaşı’ndan sonra yeni ihtiyaçlar sebebiyle, 1921 Anayasası’ndan daha detaylı bir anayasa ihtiyacı sebebiyle hazırlanıp yürürlüğe girmiştir.

6 Bölüm ve toplam 105 maddeden oluşan 1924 Anayasası ilk maddesinde Türkiye Devleti’nin yönetim şeklinin Cumhuriyet olduğunu belirtir. Bu anlamda Türkiye Devleti’nin yönetim şeklini belirleyen anayasa olduğunu söyleyebiliriz. ‘’Egemenlik kayıtsız ve şartsız milletindir.’’ maddesi 1921 Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nda olduğu gibi bu anayasada da vardır. ‘’Devletin dini İslam, başkenti Ankara ve dili Türkçe’dir.’’ Şeklinde olan Anayasa’nın 2. maddesi bu Anayasa’nın ilk halinin laik bir anayasa olmadığını gösterir. Bu maddedeki ‘’Devletin dini İslam’’ ibaresi 10 Nisan 1928 yılında maddeden çıkarılmıştır. Bu anayasa ‘’Türk milletini ancak TBMM temsil eder ve Millet adına egemenlik hakkını yalnızca o kullanır ‘’ şeklindeki 4. maddesi ve ‘’Yasama yetkisi ve yürütme erki Büyük Millet Meclisinde belirir ve onda toplanır.’’ şeklindeki 5. maddesiyle birlikte TBMM’ye yasa çıkarma ve yürütme gücünü kullanma yetkisini vermiş, bazı maddeleriyle meclis hükümet ile parlamenter sistem arasında olan karma hükümet sistemini benimsemiştir. ‘’Yargı hakkı, millet adına usul ve kanuna göre bağımsız mahkemeler tarafından kullanılır.’’ Şeklindeki 8. maddesi yargı yetkisinin bağımsız mahkemelere bırakıldığını açıklar.

ÖZELLİKLERİ:

• Cumhuriyetin ilan edilmesiyle birlikte kabine sistemine geçiş sağlanmıştır.

• Katı bir anayasadır. Kanunların anayasaya aykırı olamayacağı bir madde ile belirlenmiştir ancak herhangi bir denetim sistemi uygulanmamıştır.

• “Devletin dini İslam’dır” maddesinin çıkartılması ve Atatürk’ün laiklik maddesinin eklenmesi ile laik bir anayasa formuna kavuşmuştur.

• İlk kez özgürlüğün tanımı yapılmış ve sınırları çizilmiştir.

• Çoğunlukçu demokrasi anlayışına sahiptir.

• 1946 yılından sonra çok partili siyasi hayat kabul edilmiştir. Yine 1946 yılından itibaren tek dereceli seçim sistemi benimsenmiştir.

1921 ANAYASASI’NDAN FARKLARI:

• 1921 Anayasası Türkiye Cumhuriyeti’nin en yumuşak ve ılımlı anayasasıdır. 1924 Anayasası 1921 Anayasası’na kıyasla daha sert bir anayasadır.

• 1921 Anayasası meclis hükümet sistemini benimsemişken 1924 Anayasası karma hükümet sistemini benimser.

• 1921 Anayasası kişi hak ve özgürlüklerine yer vermiyorken 1924 Anayasası kişinin hak ve özgürlükleri güvence altına alarak yer verir.

NEDEN YÜRÜRLÜKTEN KALKTI?:

1924 Anayasası, 27 Mayıs 1960 tarihinde gerçekleşen askeri darbe sonucunda fiilen yürürlükten kaldırılmıştır. 9 Temmuz 1961 tarihinde yapılan halk oylamasıyla 1924 Anayasası’nın değiştirilmiş hali olan 1961 Anayasası %60.4 evet oyuyla yürürlüğe girdi ve 1924 Anayasası resmen yürürlükten kaldırıldı. 1924 ANAYASASI İLE

1961 ANAYASASI ARASINDAKİ FARKLAR:

• 1961 Anayasası bir başlangıç bölümü içerirken 1924 Anayasası’nda herhangi bir başlangıç bölümü yoktur.

• 1961 Anayasası askeri darbe sonrası yapılmış bir anayasadır.

• 1961 Anayasası 157 asıl 11 geçici maddeden oluşurken 1924 Anayasası 105 maddeden oluşur.

• 1961 Anayasası 1924 Anayasası’na göre daha yumuşak bir anayasadır.

• 1961 Anayasası yargı organlarını düzenli bir hale getirdi,

• Anayasa Mahkemesi bu anayasayla beraber kuruldu.

• 1961 Anayasası ile birlikte ‘sosyal devlet’ kavramı Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin özellikleri kısmına eklendi.

KAYNAKÇA:

https://m.bianet.org/bianet/toplum/271291-1921-1924-1961-1982-turkiyenin-anayasa-yolculugu

https://www.anayasa.gov.tr/tr/mevzuat/onceki-anayasalar

Vikipedi: Türkiye’de Anayasal Süreç